Lees alles over lichaamstaal in het boek van lichaamstaalexpert Frank van Marwijk

Bestel het boek LICHAAMSTAAL bij
bol.com of Managementboek.nl

---

Gebaren en tekens

Ondersteunen van woorden

Ben je wel eens op vakantie geweest naar Italië en heb je toen gekeken hoe de mensen daar met elkaar praten? Het zal je dan zijn opgevallen dat Italianen hun woorden ondersteunen met uitgebreide en soms ook heftige gebaren. Van afstand kun je al een aardige indruk krijgen van hun emoties door de manier waarop zij gesticuleren.

Wij gebruiken onze gebaren wat gematigder maar ook voor ons zijn gebaren belangrijke hulpmiddellen in de communicatie. Met gebaren kunnen we onze woorden accentueren en in sommige gevallen is het zelfs makkelijker om je uit te drukken met behulp van gebaren dan slechts met woorden. Probeer bijvoorbeeld maar eens aan een kind uit te leggen hoe hij een veter moet strikken, zonder dit met je handen uit te beelden. Ook als we ons moeilijk verstaanbaar kunnen maken vanwege afstand of lawaai blijken gebaren erg nuttig. Als je drankjes bestelt in een drukke bar of discotheek werkt het vaak beter om naar tap te wijzen en een aantal vingers op te steken, dan dat je je bestelling alleen uitspreekt. Een gebaar komt in zulke gevallen ook duidelijker over dan woorden. Roep maar eens een keer: "twee bier!" en steek daarbij drie vingers op. Ik ben benieuwd hoeveel bier je dan krijgt!

Open handen

Ik laat mijn handpalmen zien als teken van... eerlijkheid respect onschuld overgave ongeloof overtuiging blijdschap uitnodiging verlies verwachting

Met heel je lichaam

Gebaren kun je in principe met je hele lichaam maken. Je kunt bijvoorbeeld je schouders ophalen als je iets niet begrijpt of je hoofd schudden als je het ergens niet mee eens bent. Ook met je gezicht kun je gebaren maken, denk maar aan een knipoog of aan het uitsteken van je tong. Meestal denken we bij gebaren echter het eerst aan de tekens die we anderen geven met onze vingers, handen en armen. Psychologen waaronder Paul Ekman, Wallace Friesen en Michael Argyle hebben zich verdiept in de vele gebaren die mensen op verschillende momenten maken. Sommige gebaren lijken spontaan uit het niets te ontstaan wanneer we spreken en hebben ook alleen betekenis in combinatie met woorden. Andere gebaren zijn aangeleerd en worden alleen verstaan binnen bepaalde groepen die bekend zijn met de afgesproken betekenis.

Ondersteunende en regulerende gebaren

In gesprek met de ander kunnen we onze armen fixeren door ze over elkaar te kruisen of in onze zakken te steken. Het gesprek zal echter een stuk levendiger worden als we tijdens het spreken onze woorden met gebaren ondersteunen. Met onze handen kunnen we bepaalde woorden uit een zin accentueren. Door een hand uit te steken kunnen we aangeven dat we nog niet zijn uitgesproken en door je hand te draaien kunnen we de ander uitnodigen te reageren. De handbewegingen zorgen zo als het ware voor de punten en komma's in de gesproken zin. Het is bijzonder om te zien hoe gebaren meegaan met de intonatie. Gaat de stem omhoog, dan maken vaak ook de schouders en de handen een opgaande beweging. Met gebaren kun je op deze manier emoties verduidelijken en de aandacht vasthouden. Extraverte persoonlijkheden, mensen die zich makkelijk naar buiten richten, maken over het algemeen veel ondersteunende gebaren als ze spreken. Het gebaren zelf vergroot ook de zelfverzekerdheid. Iemand die spreekt in het openbaar kan zich makkelijker uiten als hij zijn woorden met zijn handen ondersteunt dan bijvoorbeeld wanneer hij zijn handen ineen strengelt of op andere wijze fixeert. Mensen die liegen zijn geneigd om minder gebaren te maken omdat hun handen hun onoprechtheid eerder verklappen dan hun woorden.

Illustrerende gebaren

Illustrerende gebaren worden veel gebruikt om uitspraken over grootte, hoeveelheid of afstand te ondersteunen. Visserslatijn drukt zich dus vaak uit in lichaamstaal. De armen gaan wijd uiteen als een visser wil aanduiden hoe groot zijn vangst was. Een verkoper kan door het maken van een trekbeweging met twee vuisten in de lucht een indruk geven van de materiaalsterkte van zijn product. Een zwaaibeweging met een arm naar voren kan aanduiden dat iets ver weg is. Zo'n zelfde gebaar naar achteren betekent misschien dat iets lang geleden is. Dit soort illustratoren worden ook gebruikt zonder dat er een maataanduiding bij uitgesproken wordt. Als de timmerman zegt dat hij even spijkers gaat kopen, kun je misschien aan de afstand tussen zijn duim en wijsvinger zien welke maat spijkers hij daarbij in gedachten heeft.

Open of gesloten gebaren

Gebaren met opgerichte open handpalmen duiden in het algemeen op eerlijkheid, onschuld, openheid of gastvrijheid. Je kunt dit soort gebaren dus niet vaak genoeg maken! Stel je maar eens voor dat je iemand vraagt om plaats te nemen met de woorden: "ga zitten!". Het maakt daarbij groot verschil of je deze woorden begeleidt met een handgebaar met de handpalm omhoog of juist met de handpalm omlaag. In het eerste geval kan de boodschap als een uitnodiging worden opgevat en in het tweede geval als een opdracht. Zou hetzelfde met een uitgestoken wijsvinger worden gezegd dan zal de ontvanger het als een bevel verstaan. Een prachtig staaltje appelerende lichaamstaal! Een automobilist die zojuist een verkeersongeval heeft veroorzaakt, haalt bij zijn verontschuldiging vaak spontaan zijn schouders op ("ik wist het niet") en steekt daarbij zijn beide handen vooruit ("ik ben eerlijk"). Als hij van mening is dat de ander de schuldige is, zal hij daarentegen dit soort gebaren niet maken. Hij bedient zich dan van gesloten gebaren: een vuist of een kort teken met de handpalm naar beneden om aan te duiden dat de ander fout was. Als politici gebruik maken van gebaren tijdens hun betoog is het ook interessant om te zien of deze gebaren getuigen van openheid.

Etaleren en emotiegebaren

Emoties zijn het eerst te herkennen aan de stem en de gezichtsuitdrukking. Gebaren kunnen deze uitingen van emotie accentueren. Emotiegebaren zijn het duidelijkst bij boosheid. Iedereen herkent de betekenis van een gebalde vuist. Sprekers maken soms hakbewegingen met hun handen of maken prikkende bewegingen met hun vinger in de richting van hun gehoor om hun boosheid te laten blijken. Verdriet en moedeloosheid kun je laten blijken door je hoofd in je handen te laten zakken. Bij afschuw hoort de opgetrokken neus en uitgestoken tong maar ook de afwerend naar voren uitgestoken handen. Bij angst kunnen de handen ook een afwerend gebaar maken, maar dan veel dichter bij het lichaam. Bij vreugde gaan de handen omhoog en bij verrassing worden de armen wijd uitgespreid of evenals bij schrik voor de mond geslagen. Als sterke emoties worden uitgedrukt met behulp van gebaren, spreken we ook wel van etaleren.

Beeldende gebaren

Er zijn mensen die de kunst verstaan om wat ze vertellen zeer beeldend met gebaren te ondersteunen. Als ze spreken over bijvoorbeeld een vaas, beelden ze met hun handen de vorm van de vaas uit. Behalve voor het verduidelijken aan anderen, waar ze over spreken, helpen deze gebaren hen ook bij hun eigen beeldvorming. Deze mensen zijn in het algemeen visueel ingesteld. Ze beelden uit wat ze op een bepaald moment voor zich zien. Als je zelf iets wilt vertellen aan deze mensen ervaren zij het ook als zeer verhelderend als je veel gebaren maakt of laat zien waar je over spreekt.

"Wanneer uw hand en uw arm de glooiing van een berg schetsen, ziet uw gesprekspartner als het ware het landschap dat u beschrijft."

Ellen Kuners >Persoonlijke uitstraling, de effecten van lichaamstaal.

Indicerende gebaren

Als iemand de weg vraagt, is het lastig om dat uit te leggen met je armen over elkaar. Terwijl je de route uitlegt, ondersteunen je wijzende handen de woorden links en rechts. Het woord rotonde wordt begeleid door een cirkel met je vingers. Een naar voren kantelende hand geeft aan dat de ander alsmaar rechtdoor moet. Gelukkig maakt bijna iedereen gebruik van dit soort gebaren zodat we zelfs in het buitenland redelijk worden geholpen bij het vinden van de weg. Erwin Krol ontleent zijn populariteit vanwege zijn indicerende gebaren bij de weersvoorspelling. Als we iets willen aanduiden kunnen we op verschillende manieren wijzen.

Aanpassende gebaren

Aanpassende gebaren zijn plaatsvervangende handelingen en andere gebaren die emotionele reacties onthullen. Plaatsvervangende handelingen zijn de schijnbaar doelloze bewegingen die mensen maken wanneer ze gespannen zijn en met hun handen geen raad weten. Een veelvoorkomende vorm is het aanraken van zichzelf: poetsen, wrijven, knijpen en peuteren. Ook allerlei voorwerpen kunnen behulpzaam zijn zoals een pen met een leuk knopje of een ring die je rond kunt draaien. Sommige mensen houden krampachtig hun eigen handen vast om de spontane onderzoekingstocht van hun vingers af te remmen, maar hebben moeite om hun wiebelende benen onder controle te houden. Ook handelingen als roken en dwangmatig eten horen tot de plaatsvervangende handelingen. Het moeilijkste van stoppen met roken is voor veel mensen het feit dat ze niet meer weten wat ze met hun handen moeten doen. Sommige mensen hebben het idee dat de toename van dit soort gebaren, waaronder zelfmanipulatie (jezelf aanraken) een indicatie is dat anderen niet de waarheid spreken. De psycholoog Paul Ekman beschrijft in zijn boek De leugen ontmaskerd echter dat zelfmanipulatie onverminderd voorkomt bij mensen, zowel wanneer ze liegen als wanneer ze de waarheid spreken.

Gewoontegebaren en rituelen

Onder gewoontegebaren en rituelen vallen alle gebaren die we in verschillende situaties volgens vaste patronen maken. Voorbeelden daarvan zijn gebaren bij groeten, zoals zwaaien of handen schudden en gebaren die worden gemaakt in religieuze context zoals het vouwen van de handen bij gebed of juist het ten hemel richten van de handen. Ook het handjeklappen op de paardenmarkt is een gebruik dat steeds opnieuw volgens vaste patronen plaatsvindt.

Analoge of digitale gebaren

Soms geven gebaren analoge informatie. Dit wil zeggen dat we de betekenis kunnen afleiden aan het gebaar zelf. We kunnen dit zien, doordat het gebaar verwijst naar iets in de omringende wereld of doordat er specifiek iets mee wordt uitgebeeld. Een voorbeeld is het gebaar voor drinken, waarbij iemand een denkbeeldig glas naar zijn mond brengt. Zo'n gebaar wordt door iedereen begrepen, zonder dat je hoeft af te spreken wat de betekenis is. Bepaalde handelingen kunnen ook deze functie hebben. Een voorbeeld daarvan is het kijken op je horloge. Als iemand op zijn horloge kijkt, is dat soms niet om te zien hoe laat het is, maar om er een teken mee te geven, dat hij het gesprek wenst te beëindigen. Het is aardig om dit zelf eens uit te testen: als een ander tijdens een gesprek op zijn horloge kijkt, vraag je hem: "Hoe laat is het?". Je zult dan misschien meemaken dat hij nog een keer op zijn horloge kijkt voordat hij antwoord geeft. Hij keek in dat geval niet op zijn horloge om te zien hoe laat het was. Jouw vraag naar de tijd zal door hem overigens totaal niet als confronterend worden ervaren. De ander beseft namelijk niet dat hij al eerder op zijn horloge gekeken had. Dit soort signalen geven we meestal volkomen onbewust. Als we bewust gebruik maken van analoge taal, meestal om iets uit te duiden, spreken we ook wel van een illustratie.

Behalve analoge (beeldende) gebaren bestaan er ook digitale gebaren. Er bestaat dan geen aanwijsbaar verband tussen het gebaar en de betekenis daarvan. De betekenis moet hierbij worden afgesproken, net als bij woorden, getallen en verkeersborden. Afgesproken gebaren worden alleen verstaan binnen de bepaalde cultuur waarin de betekenis vastgesteld is. In een andere cultuur betekent hetzelfde teken soms iets heel anders. Dit kan soms leiden tot onbegrip en vervelende confrontaties.

Symbolen of embleemgebaren

Symbolen zijn gebaren die woorden vervangen. In sommige beroepen wordt gebruik gemaakt van dit soort gebaren, vaak wanneer de situatie het minder praktisch maakt om woorden te gebruiken. Dit kan zijn omdat er veel lawaai is, er stilte moet zijn of er een bepaalde afstand overbrugd moet worden. In radiostudio's uiten de medewerkers zich naar elkaar middels gebaren tijdens de zendtijd. Ook op de beurs, waar het elkaar overschreeuwen met stemgeluid geen zinvolle communicatie zou zijn wordt gebruik gemaakt van afgesproken gebaren. In het verkeer maakt de politie ook gebruik van afgesproken gebaren. Vriendelijk vragen of iemand wil stoppen, zou niet zo praktisch zijn. Behalve in beroepen wordt er in het dagelijks leven ook gebruik gemaakt van gebaren die je geleerd moet hebben om de betekenis te kennen. Elke cultuur heeft zo zijn eigen embleemgebaren. Soms is het lastig als blijkt dat een gebaar in een ander cultuur een afwijkende betekenis heeft.

Churchill introduceerde aan het eind van de tweede wereldoorlog het gebaar met twee vingers omhoog "V" als teken voor Victory (=overwinning). Later werd dit teken meer ingeburgerd als teken van vrede. In ieder geval was niet iedereen even gelukkig met dit gebaar. De Engelsen herkenden dit gebaar, overigens uitgevoerd met de handpalm naar voren, als een obsceen scheldwoord. Het gebaar met de twee vingers wordt ook veel gebruikt om het getal twee aan te duiden. We zien het de laatste tijd nog wel eens langs de snelweg staan in de betekenis: "Houd twee seconden afstand"! Vroeger op de lagere school moest ik twee vingers opsteken als ik naar het toilet wilde en in de rechtzaal heeft het opsteken van twee vingers de betekenis dat je een eed van trouw zweert.

Obscene gebaren en andere scheldgebaren

In veel gevallen hebben gebaren meer impact op anderen dan woorden. Vandaar dat gebaren frequent gebruikt worden om anderen uit te schelden of te beledigen. De naar de ander opgestoken middelvinger is bijvoorbeeld een scheldgebaar dat bij de meeste mensen in onze cultuur wel bekend is. Sommigen accentueren dit gebaar nog door met hun andere hand onder hun elleboog te tikken. De betekenis van dit gebaar lijkt een grove sexuele uitnodiging te zijn. Veel scheldgebaren hebben een sexuele achtergrond. In Zuid-Amerika ervaart men het als zeer obscene belediging als met de wijsvinger en de duim een cirkel gemaakt. Op deze manier wordt een lichaamsopening aangeduid. Ditzelfde gebaar kennen wij juist in de betekenis van "OK!, goed!" Je kunt dit voor ons complimenteuze gebaar dus maar beter niet maken tegen een Braziliaan.

Niet alle scheldgebaren hebben echter een sexuele achtergrond. Bijvoorbeeld ook door op het eigen voorhoofd te wijzen, kun je een ander beledigen: je zegt daarmee dat de ander gek is. Dit gebaar wordt onder andere frequent gebruikt door sommige automobilisten die menen dat de ander associaal rijgedrag vertoont. Zoals eerder duidelijk werd zijn scheldgebaren niet universeel. Het is wel noodzakelijk dat een ander het scheldgebaar dat je gebruikt ook kent, om er effect mee te bereiken. Hoewel de multimedia er voor zorgen dat wereld's gebarendatabase steeds universeler wordt, is het nog steeds zo dat in diverse culturen soms andere scheldgebaren gebruikt worden. Om het in de vorige alinea genoemde voorbeeld nog eens te herhalen: in Engeland is "ons" gebaar met de middelvinger jarenlang met twee opgestoken vingers gemaakt. De oorsprong van dit gebaar is niet 100% vastgesteld, maar volgens Desmond Morris was dit het teken dat de Schotse boogschutters na een oorlog tegen de Engelsen maakten, om aan te tonen dat ze hun vingers nog hadden. De Engelsen hadden hen daarvoor gedreigd hun vingers af te hakken na de overwinning. Het tikgebaar met de vingers op het voorhoofd is ook al niet universeel. Als ik tegen mijn hoofd tik naar een andere automobilist van Somalische afkomst, zal hij misschien vriendelijk glimlachen vanwege mijn alleraardigste compliment. In lichaamstaal vertelde ik hem namelijk dat hij veel verstand heeft. Als ik hem werkelijk als zijnde gek wilde uitschelden, dan zou ik dit tikken met mijn vinger aan de zijkant van mijn hoofd moeten doen. Dit is precies het gebaar dat wij hier kennen in de betekenis van "koppie-koppie": veel verstand!

Sommige scheldgebaren zijn vanwege hun analoge karakter makkelijk te herkennen door de inwoners van verschillende culturen. Het is echter belangrijk te beseffen dat deze gebaren niet overal in dezelfde mate en frequentie worden gebruikt. Als we ruzie zouden krijgen met een Afrikaan of met iemand uit het Midden Oosten, zou het die persoon eenvoudig afgaan om een gebaar met zijn gestrekte hand langs zijn nek naar ons te maken. Wij zouden dit gebaar als veel agressiever en kwetsender kunnen opvatten dan de gebaarmaker deze bedoeld heeft. Paul Ekman ontdekte bij onderzoekingen naar gebruik van gebaren dat obscene embleemgebaren zoals de opgestoken middelvinger soms onbewust gemaakt worden. In het boek de leugen ontmaskerd geeft hij het voorbeeld van een vrouw die tijdens een gesprek als blijk van ongenoegen haar hand met uitgestoken middelvinger op haar schoot had liggen. Zowel de vrouw zelf als de persoon waarmee zij in gesprek was, waren zich geheel onbewust van dit gebaar.

Gebarentaal

Een speciale toepassing van gebaren vinden we in de gebarentaal die dove mensen gebruiken. Deze gebarentaal is een officieel erkende taal, die door de gebruikers daarvan speciaal moet zijn aangeleerd om de betekenissen te kennen. Het vervangt als het ware de spreektaal waarmee horenden communiceren. Het is een digitale taal, vooral bedoeld voor de communicatie op inhoudsniveau. In die zin toont het weinig gelijkenis met de lichaamstaal die iedereen spreekt, waar ik het op deze site over heb. Het bijzondere bij gebarentaal is wel, dat de mensen die deze taal spreken, daarbij ook nog gebruik moeten maken van "gewone" lichaamstaal om betrekking en emotie duidelijk te kunnen maken. Dit maakt het spreken van gebarentaal extra moeilijk. Doven gebruiken bij de communicatie hun lichaam dus op twee manieren tegelijk: zowel op digitale wijze (bijvoorbeeld handalfabet), als op analoge wijze. Ze communiceren met hun lichaam op zowel inhouds- als betrekkingsniveau.

Horende mensen kunnen in een gesproken zin een gevoelswaarde meegeven door middel van intonatie. Bij doven moet dit beide door middel van lichaams- en gebarentaal plaatsvinden. In een zin die wordt gecommuniceerd met gebarentaal is expressie belangrijk. Als je in gebarentaal wil zeggen: "ik ben boos!", moet je laten zien dát je boos bent en hóe boos. Je vertrekt dan je gezicht in duidelijk te verstane (boze) mimiek en slaat je armen heftig op en neer. Horenden zouden er van kunnen schrikken en denken dat het allemaal veel erger is. Horenden zijn zo'n expressie niet gewend.

tekst: Frank van Marwijk.
© Bodycom Lichaamscommunicatie



  Lichaamstaal bij baby's  
Kan een baby praten? Ontdek dit en nog veel meer in het succesvolle boek Lichaamstaal bij baby's van Frank van Marwijk. In dit boek staat de communicatie tussen ouder en baby centraal. Het boek biedt boeiende informatie aan ouders met baby's en aan iedereen die beroepsmatig met baby's te maken heeft. Ook leuk als kraamcadeautje.

 Meer informatie
 Hoofdstukindeling
 Online bestellen

Manipuleren kun je leren geschreven door lichaamstaalexpert Frank van Marwijk Meer dan 30.000 exemplaren! Bestellen via Managementboek Bestellen via Bol.com

Informatie

Indien u belangstelling heeft voor een presentatie over lichaamstaal binnen uw bedrijf of vereniging dan geven wij hierover graag meer informatie.

Bodycom Lichaamscommunicatie Voorschoten K.v.K. Haaglanden 28088572

https://www.lichaamstaal.nl e-mail: telefoon: 06 16024219

 Volg @lichaamstaal op Twitter

---