Als we op vakantie gaan naar een land waarvan we de taal niet spreken, zijn we meestal toch
redelijk goed in staat om ons 'met handen en voeten' te verduidelijken. Zo lukt het ons altijd
wel weer om een slaapplek te vinden en om de weg daarnaartoe te vragen. Ook komen we niet
om van de honger omdat we ons eten niet kunnen bestellen. We spreken dus met handen en
voeten, maar dat wil niet zeggen dat we een soort pantomime aan het opvoeren zijn. We
maken onze gebaren misschien wel wat nadrukkelijker, maar spreken de ander daarbij meestal gewoon in onze
eigen taal aan. Hoewel de ander onze woorden niet verstaat, kan hij uit onze intonatie en illustrerende
gebaren veel opmaken.
Universeler dan gesproken taal
Lichaamstaal is veel universeler dan de gesproken taal.
Er is aangetoond dat de basisemoties woede, vreugde, verdriet, angst, walging en verrassing
onveranderd herkenbaar zijn aan de gezichtsuitdrukking bij mensen uit verschillende culturen.
De bewegingen die de gezichtsspieren maken tijdens het uiten van deze emoties zijn
aangeboren. Onderzoekers herkenden deze bewegingen ook bij blind- en doofgeboren baby's
die deze bewegingen niet konden hebben aangeleerd of afgekeken.
Ook lichaamstaal die op jonge leeftijd is aangeleerd vertoont veel overeenkomsten in
verschillende culturen. Zo heeft wijzen met de vinger en knikken met het hoofd bijna overal
dezelfde betekenis.
Dat is van-zelf-sprekend!
Toch kunnen we ons door deze vanzelfsprekendheden nog wel eens vergissen bij het
beoordelen van de lichaamstaal van bewoners van andere culturen. Elders in deze site is
al beschreven op welke wijze gelijke symbolen of embleemgebaren kunnen verschillen in
betekenis. Toen Churchill aan het eind van de tweede wereldoorlog zijn gebaar voor
'victory' (overwinning) maakte, werd dat door de Engelsen niet evenzeer gewaardeerd
als door de Amerikanen. In Engeland werd dit gebaar verward met het teken dat daar als
zware belediging van een ander wordt gezien. Hierbij worden ook twee vingers omhoog
gestoken in de richting van de ander, maar houdt de gebaarmaker de palm van zijn hand naar
zich toegericht. De Engelsen zagen daar niet zoveel verschil in en ervaarden in het begin ook
het gebaar van Churchill als beledigend.
Het opsteken van twee vingers kan nog veel meer
betekenissen hebben, afhankelijk van de context. Vroeger op school moesten scholieren
twee vingers opsteken om te laten weten
dat zij naar het toilet wilden. Vaak ook wordt met dit gebaar het getal twee
aangeduid: "twee bier!". Enkele jaren geleden plaatste 3vO vele affiches langs de weg waarbij
grootheden zoals Ghandi, Kennedy en opnieuw Churchill de weggebruikers erop attent maakten dat ze
twee seconden afstand moeten houden. 3VO heeft trouwens toch wat met gebaren. Onlangs introduceerde ze het
sorrygebaar, waarmee weggebruikers elkaar hun spijt kunnen betuigen. Een mooi initiatief. Helaas is het gebaar niet zo goed afgestemd op internationaal verkeer. Het lijkt namelijk erg op een Grieks scheldgebaar: moutza! - zak maar in de stront!
Verkeerd gebruik van lichaamstekens kan
verstrekkende gevolgen hebben. Bij ons kun je knipogen als teken dat je woorden als grapje
zijn bedoeld. Doe je dit echter bij een Somalische vrouw dan zal zij dit als een ongepaste
sexuele uitnodiging verstaan.
Verschillende interpretatie
Gedragingen kunnen in andere culturen heel verschillend worden geïnterpreteerd.
In Arabische landen groeten mannen elkaar bij elke ontmoeting met een handdruk. Mannen
mogen vrouwen echter geen hand geven. In veel Aziatische landen is de handdruk helemaal
niet zo gebruikelijk. Vaak heeft men daar een alternatieve manier van groeten zoals knikken
met een hand op de borst of buigen in verschillende graden van diepte. Een bekende manier
van groeten in het oosten is Namaste. Dit is een groet die zowel wordt getoond
als uitgesproken.
Gewoonten en gedragsregels, bijvoorbeeld vanuit de religie kunnen grote invloed hebben op
de lichaamspresentatie van bewoners uit andere culturen. David Pinto beschrijft in zijn boek
interculturele communicatie een casus waarbij een Nederlander en een Arabier
verwikkeld zijn in een moeizaam verlopende onderhandeling. Als uiteindelijk de Nederlander
het contract heeft ondertekend, geeft hij dit met zijn linkerhand aan de Arabier en gaat hij
tevreden onderuit zitten met zijn benen over elkaar. De Arabier weigert plotseling het contract
te ondertekenen, tot stomme verbazing van de Nederlander. Wat de Nederlander hier blijkbaar
niet wist is dat de linkerhand in Arabische culturen de zogenaamde onreine hand is. Men
gelooft bovendien dat zaken die met de linkerhand gedaan worden onheil met zich mee
brengen. Wat de Nederlander ook had moeten vermijden is het over elkaar slaan van zijn
benen. In de Arabische cultuur is het tonen van de voetzool
en teken van gebrek aan respect en zelfs een beledigende daad.
Essentiële lichaamstekens
Het is op zich wel begrijpelijk dat afgesproken gebaren in diverse culturen verschillende betekenissen
kunnen hebben. Als we weten wat die andere betekenis is, kunnen we daar ook nog rekening
mee houden tijdens ons contact met mensen uit andere culturen. Zelfs de gedragsregels die de
andere cultuur vanuit religie oplegt kunnen we ons nog wel redelijk eigen maken. Lastiger
wordt het als ook de lichaamstekens, die van essentieel belang zijn bij de regulatie van onze
alledaagse communicatie, verschillen. Een westerling kan er bijvoorbeeld maar moeilijk aan
wennen dat mensen uit Griekenland of India nee schudden als ze ja bedoelen en ja knikken als
ze nee bedoelen. Dit valt ook bijna niet aan te leren en als we binnen zo'n andere cultuur gaan
wonen zijn we ons vaak eerder de taal machtig dan het gebruik van deze bewegingen.
Ongeschreven regels over afstand, aanraking en oogcontact zijn eveneens cultuurafhankelijk
en kunnen daarom ook een beperking zijn tijdens het contact met de ander.
Afstand
Nederlanders die voor het eerst in contact treden met mensen uit landen in het midden-oosten
beschijven de lichamelijke afstand die deze mensen tijdens het gesprek aanhouden soms als
benauwend en noemen deze mensen zelfs opdringend. We kunnen ons minder makkelijk
voorstellen dat dezelfde mensen ons maar koele kikkers vinden vanwege onze grote
afstandelijkheid. Onze cultuur dicteert dus bij welke afstand tot anderen we ons op ons gemak
voelen. Volgens Oomkes in zijn boek Communicatieleer bewaren Arabieren en Latijns-Amerikanen de
kleinste afstand tijdens het voeren van een gesprek, Zweden en Schotten de grootste. Wij
Nederlanders staan in dit opzicht nog dichter bij de Zweden dan bij de Arbieren; dat wil
zeggen, we houden 'behoorlijk' grote praatafstanden aan. Regelmatig zijn mensen uit
verschillende culturen waargenomen die samen een hele zaal doorliepen, terwijl ze met elkaar
gesprek waren. De een deed steeds een stap naar achteren om een prettige afstand aan te
houden. De ander sloot om dezelfde reden steeds aan door een stap naar voren te doen.
Aanraking
Evenals afstand is de frequentie en duur van aanrakingen tijdens onderling contact
verschillend per cultuur. In Zuid-Europese landen en op de Balkan raken mannen elkaar
bijvoorbeeld veel meer aan dan bij ons. In veel van deze landen zoals Rusland, Iran of Irak is
het zelfs gebruikelijk dat mannen elkaar kussen bij een ontmoeting. Bij ons zijn dergelijke
onderlinge aanrakingen van mannen zeer ongebruikelijk. In sommige landen is het vanuit religieuze
overwegingen ongewenst dat mannen en vrouwen elkaar aanraken in een terloops contact.
Oogcontact
Het is voor ons zo vanzelfsprekend dat we elkaar aankijken tijdens een gesprek, dat we de
geloofwaardigheid van anderen die dat niet doen in twijfel brengen. Toch is het niet in alle
culturen zo gebruikelijk om elkaar aan te kijken. In Japan is oogcontact tijdens een gesprek
bijvoorbeeld niet zo vanzelfsprekend als bij ons. Van Japanners is bekend dat zij hun
gesprekspartner niet aankijken, maar in plaats daarvan naar de hoogte van diens hals staren.
In veel oosterse culturen getuigt het van respect om de ogen neer te slaan.
Aanleren van interculturele lichaamstaal?
Lichaamstaal kan behulpzaam zijn bij het aangaan van contact met mensen die een andere taal
spreken. Maar zoals je gezien hebt is deze taal minder universeel dan we misschien zouden
denken. Verkeerd geïnterpreteerde lichaamstaal kan leiden tot onbegrip vanwege
totaal verkeerde conclusies. Betekent dit dat we behalve de taal ook de lichaamstaal van
verschillende culturen moeten aanleren? Het is bijna niet mogelijk om je de verschillende
lichaamstaal van alle culturen eigen te maken. Probeer bijvoorbeeld maar eens iemand langer
aan te kijken dan je gewend bent. Dit moet je dan zeer bewust doen want het druist eigenlijk
tegen je gevoel in. Ook de afstand die we tot anderen aanhouden en de mate
van aanraking die we gewend zijn in onze eigen cultuur zijn een tweede natuur geworden.
Zoals gezegd kan het wel handig zijn om van bepaalde gebaren te weten dat je ze beter niet
kunt maken in een andere cultuur, maar alle gebaren uit een andere cultuur leren zou een
behoorlijke studie vergen. In ieder geval is het belangrijk dat je je in het contact met een
inwoner van een ander land of andere cultuur bewust bent van het feit dat zijn gedrag en
non-verbalecommunicatie kunnen verschillen met die van jou. Als je de ander benadert met
respect en vriendelijkheid, kun je eigenlijk niet zoveel verkeerd doen.
Groeten in verschillende culturen
Lichaamstaal is voor het grootste deel universeel, maar sommige gebaren verschillen per cultuur. Zo is de manier waarop we groeten niet in elke cultuur gelijk. Lichaamstaaldeskundige Frank van Marwijk geeft voorbeelden van de lichaamstaal bij het groeten in verschillende culturen. De zussen Esmaa, Jihad en Hajar Alariachi, ook wel bekend als de Meiden van Halal bespreken welke van deze manier van groeten gepast is vanuit de islam. Uitzending EditieNL naar aanleiding van het wel of niet handen schudden.
Lichaamstaal bij baby's
Kan een baby praten? Ontdek dit en nog veel meer in het succesvolle boek Lichaamstaal bij baby's van Frank van Marwijk. In dit boek staat de communicatie tussen ouder en baby centraal. Het boek biedt boeiende informatie aan ouders met baby's en aan iedereen die beroepsmatig met baby's te maken heeft. Ook leuk als kraamcadeautje.
Doe niet zo moeilijk De kunst van het relativeren Een nieuwe uitdaging? Zet dan je schouders eronder! Valt het uiteindelijk tegen? Haal dan je schouders op! #lichaamstaal #relativeren.
Manipuleren kun je leren
Meer dan 30.000 exemplaren! Frank van Marwijk schrijft over
subtiele lichaamstaal en beïnvloeding via onbewuste kanalen in zijn boek
Manipuleren kun je leren
Lichaamstaal bij baby's 
Bestellen via Managementboek
Bodycom Lichaamscommunicatie